اثرات جنگ روسیه و اوکراین را می‌توان از ابعاد مختلف سیاسی و امنیتی مورد تجزیه و تحلیل قرار داد اما با توجه به نقش این دو کشور در تأمین برخی اقلام مهم غذایی، بی‌شک یکی از اصلی‌ترین پیامدهای جهانی این جنگ از جنبه امنیت غذایی است. از نظر برخی کارشناسان طی چند دهه گذشته هیچ رویداد نظامی‌-امنیتی بین دو کشور نتوانسته این­‌چنین حوزه امنیت غذایی را تحت تأثیر قرار دهد به نحوی که حتی از آن به عنوان سونامی امنیت غذایی یاد شده است. رکود اقتصادی ناشی از دو سال سلطه کرونا بر جهان و خشک‌سالی‌های مکرر در مناطق مختلف جهان، باعث شده بود که جامعه جهانی قبل از جنگ رخ داده نیز در شرایط بسیار بدی قرار داشته باشد، این مسئله باعث شد اثرات جنگ اوکراین بسیار عمیق و مشهود شود به نحوی که این شرایط با بحران غذایی بعد از جنگ جهانی دوم مشابه دانسته شده است.

دو کشور روسیه و اوکراین 30 درصد تجارت جهانی گندم، 20 درصد ذرت و ٨٠ درصد از صادرات جهانی روغن آفتابگردان را در اختیار دارند. بر اساس آمار سال 2019، این دو کشور در مجموع شانزده درصد از صادرات جهانی غلات از جمله گندم، جو و ذرت را به خود اختصاص داده‌­اند. در این سال اوکراین که به عنوان “سبد نان اروپا” از آن یاد می­شود، چهارمین صادرکننده بزرگ غلات جهان بوده است.

متغیرهای اصلی تأثیر‌گذار جنگ روسیه و اوکراین بر صنعت غذا و کشاورزی را می­توان در قالب موارد ذیل خلاصه نمود:

• محدود شدن صادرات مواد غذایی توسط روسیه و اوکراین (دو صادرکنندگان اصلی مواد غذایی به ویژه غلات و روغن گیاهی)
• امتناع دیگر کشورهای صادرکننده مواد غذایی به منظور حفظ ثبات بازار داخلی خود و احیاناً طمع افزایش قیمت
• کمبود و افزایش قیمت حامل های انرژی به دلیل تحریم کشور روسیه
• کمبود و افزایش قیمت کودهای نیتروژن، پتاسیم و فسفر به دلیل تحریم روسیه (صادرکننده عمده کودهای شیمیایی)

جهت بررسی تأثیر این جنگ بر امنیت غذایی ایران در گام نخست بایستی میزان وابستگی ایران به محصولات کشاورزی این دو کشور به‌ویژه اوکراین را بررسی نمود. بر اساس آمار سازمان توسعه تجارت کشور، در سال 1400 ایران بیش از 1028 میلیون دلار واردات از روسیه داشته است که در بین آن‌ها گندم با میزان 2135844 تن، ذرت دامی با میزان 276973 تن، روغن (دانه آفتابگردان) با میزان 138103 تن و سویای تراریخته با میزان 5740 تن، جز کالاهایی محسوب می­شوند که از دیدگاه امنیت غذایی مورد توجه می­باشند. طی همین مدت میزان واردات ایران از اوکراین بیش از 56 میلیون دلار بوده است که از بین تمامی کالاهای وارداتی گندم معمولی با 66120 تن، ذرت دامی با 72683 تن و روغن دانه آفتابگردان با 32500 تن، از جمله مهم­ترین اقلام کشاورزی وارداتی ایران از این کشور می­باشند. این آمار حاکی از آن است که میزان واردات ایران از اوکراین چه به طور کل و چه اقلام کشاورزی در مقایسه با میزان کل واردات این محصولات رقم قابل توجهی نمی‌­باشد. برخلاف اوکراین حجم واردات ایران از روسیه بسیار قابل توجه است به نحوی که بیش از 2 میلیون تن از 6.2 میلیون تن واردات گندم ایران، از کشور روسیه بوده است.

با توجه به وابستگی کمتر ایران به محصولات اوکراین و با توجه به شرایط تحریمی پیش آمده برای روسیه به نظر می­‌رسد بررسی امکان جایگزین نمودن اقلام وارداتی اوکراین از روسیه یکی از راهکارهای مناسب باشد.

اما نکته قابل تأمل در این زمینه این است که شرایط پیش آمده بر تجارت ایران با دیگر کشورها نیز تأثیر گذارد. جهت جلوگیری و رفع مشکلات احتمالی موارد ذیل پیشنهاد می­گردد :

• ترغیب کشاورزان به کشت و تولید اقلام کلیدی با تاکید بر خرید تضمینی محصولات با قیمت مناسب
• افزایش بهره‌­وری مزارع با تاکید بر کنترل قیمت کودهای شیمیایی و توزیع مناسب و به‌موقع آن‌ها
• جلوگیری از قاچاق اقلام غذایی کشور به دیگر کشورها
• پیشنهاد جیره­‌های غذایی جدید مبتنی بر ظرفیت­‌های موجود در کشور (با توجه به وابستگی­ بالای کشور به نهاده‌­های دامی)
• ذخیره‌سازی مطلوب اقلام ضروری کشور
• پیگیری جدی کشت‌­های فراسرزمینی و تهاتر
• افزایش ظرفیت تولید کودهای شیمیایی پرمصرف اصلی جهت تأمین نیاز داخل و بازاریابی بین‌­المللی

شکل 1- سهم کشورهای مختلف در صادرات گندم در سال 2020، رنگ‌­ها معرف هستند. روسیه با 19.5 درصد و اکراین با 8.97 درصد به ترتیب جایگاه اول و پنجم جهان را در اختیار دارند (برای رفتن به منبع کلیک کنید )

شکل 2- طرحی گرافیکی از سهم کشورهای مختلف در صادرات روغن و دانه آفتابگردان در سال 2020، رنگ­ها معرف قاره میباشند

(برای رفتن به منبع کلیک کنید)